گنبد (به پهلوی: گومبت)[1] سازه‌ی است معمارانه شبیه نیم‌کره ای توخالی . تاریخ ساخت گنبد با مواد گوناگون به پیش از تاریخ می‌رسد. گنبدهای پیش کرده، پیش رونده (به انگلیسی: corbel)‏ در خاور میانه‌ی باستان در ساختمان‌ها و مقبره‌ها یافت می‌شود. ساخت اولین گنبدهای فنی پیشرفته در اروپا در انقلاب معماری رومی آغاز شد، هنگامی‌ که رومی‌ها فضاهای بزرگ داخلی معابد و ساختمان های عمومی، مانند پانتئون را می ساختند.[2]

                                                                                                                         مسجد امام (اصفهان)      

ویژگی‌ها

گنبد را می‌توان به شکل یک کمان که با چرخش حول محور عمودی مرکزی آن به وجود می‌آید تصور کرد. همچنین گنبدهای قوسی شکل، اگر درست طراحی شوند دارای استحکام زیادی هستند و می‌توانند فضای زیادی را بدون ستون محافظ پوشش دهند. گنبدهای پیش کرده، پیش رونده (به انگلیسی: corbel)‏ با پیش‌روی افقی در هر طبقه از دیوار به وجود می‌آیند به طوری که هر طبقه نسبت به طبقه‌ی پایینی بیشتر به داخل متمایل می‌شود و در پایان کل محوطه در یک نقطه به هم می‌رسد. گاهی به این نوع گنبد، گنبدنما گفته می‌شود. گنبد واقعی، گنبدی است که به طور فزاینده‌ای به سمت داخل زاویه‌دار شده و در نهایت نسبت به پایه گنبد زاویه 90 درجه پیدا می‌کند.[2]

                                                                           مقایسه گنبد واقعی (چپ) با گنبد پیش‌رونده (راست).    

تاریخچه

بشر از پیش از تاریخ تا دوران معاصر سکونت ها و بناهای گنبدی شکل با استفاده از مصالح موجود در محل ساخته‌است. اگر چه معلوم نیست ک اولین گنبد چه زمانی ساخته شد، نمونه‌های پراکنده از سازه‌های گنبدی شکل اولیه کشف شده است. اکتشافات اخیر در محوطه باستانی تپه چغامیش (6800 تا 3000 سال قبل از میلاد)، واقع در دشت دزفول(شهر باستانی)|دزفول ایران، استفاده از گل آجر و سازه‌های خشتی در ساخت گنبد را نشان می‌دهد. معماری پارسی ساسانی به احتمال زیاد معماری گنبد سازی بین النهرین/میانرودان را به ارث برده است. خرابه های کاخ اردشیر بابکان و قلعه دختر (فیروزآباد) در استان فارس، توسط اردشیر اول (224--240) ساخته شده است، استفاده از گنبد توسط امپراطوری ساسانی را نشان می‌دهد.[2]                                                                                                                                                                                                                                                        

      1.کلبه حصیری سرخ‌پوستی، 1903                               2.کاخ اردشیر بابکان                                                    3.گنبد کروی پروژه عدن در انگلستان